Enerji krizinin bu kez küresel olması dünyayı nasıl değiştiriyor?

Güncelleme bir saat ilkin

Ergin Yıldızoğlu, İktisatçı

Internasyonal Enerji Ajansı’nın (UEA) Müdürü Fatih Birol’a nazaran bu kriz, 1970’lerdeki iki enerji krizinden değişik ve “ilk kez hakikaten küresel bir enerji krizi” yaşanıyor.

Columbia Üniversitesi’nden enerji ekonomisti Jason Bordof, küresel enerji mimarisi için “bu tamamen bütünleşmiş sistem içinde bir yerde ortaya çıkan mesele derhal başka bir yerde hissediliyor” diyor ve ekliyor; “Kriz dünyanın derhal tüm bölgelerini etkiledi”.

Bilhassa de gelişmekte olan ülkeler ve Afrika’da durum fazlaca eleştiri.

Fatih Birol, yalnızca Afrika’da pandemi öncesine kıyasla şimdi ek olarak 25 milyondan daha çok insanoğlunun elektrikten yoksun kaldığını söylüyor.

1970’lerde yaşanmış olan iki enerji krizi, OPEC boykotuna bağlı olarak ilk olarak petrol krizleriydi ve en çok da fazla ABD ve Avrupa ülkelerini etkiliyordu.

Bu krizlerden sonrasında, gelecekte gerçekleşmesi ihtimaller içinde krizlere karşı iki gelişmenin gündeme geldiğini gürdük. Biri enerji teknolojisinde, bilhassa taşımacılık sektöründeki gelişmeler, enerji kullanımında verimliği artırarak, araçlarda kilometre başına petrol tüketimini ortalama %50 düşürdü. İkincisi, yenilenebilir enerji teknolojisi gelişti ve bu alana yatırımlar giderek arttı.

Düşük karbon emisyonlu teknolojilerin elektrik üretimi içindeki oranı 1975’te %21,5’ten 2020’de %39’a terfi etti.

Bunların içinde güneş enerjisinin 1990’larda sıfır düzeyinde olan oranı 2020’de %4’e, rüzgar enerjisinin oranı %6,7’ye terfi etti.

Üçüncüsü, ülkeler ihtimaller içinde şoklara karşı “stratejik rezervler” meydana getirmeye başladı.

Ne var ki gelişmekte ve enerji tüketim gereksinimleri artmakta olan enerji ithalatçısı, görece de yoksul olan ülkeler stratejik biriki oluşturacak mali kaynaklardan yoksundular; dış şoklar karşısında kırılganlıkları azalmadı.

Bu enerji krizi ise yalnızca gaz ve petrole ilişkin bir kriz değil. Enerji krizi, küresel olmanın yanı sıra besin taşıma ve üretim maliyetlerini artırarak zincirin son noktasındaki tüketicinin (hane halkının) yüzleşmek zorunda kalmış olduğu tutarları yükseltiyor.

Bu enerji krizinin bir öteki boyutu da kırılması fazlaca zor bir “kısır döngüyü” beslemeye başlamış olması.

Küresel ısınmaya /iklim krizine neden olan emisyon ve kirlenmenin %80’i fosil yakıtlara dayalı enerji sektöründen kaynaklanıyor. Buna ek olarak enerji krizinin tesirleri, kısıtlanmakta olan kömürün elektrik üretiminde canlandırılmasına yol açıyor. Bu durum, iklim krizine neden olan CO2 emisyonunun daha da artmasını bununla beraber getiriyor.

Buna karşılık, iklim krizinden meydana gelen aşırı sıcaklar, hem klima, besin soğutma cihazları talebini, dolayısıyla enerji tüketimini besliyor, hem de fosil yakıtlara alternatif olarak kabul edilen nükleer santrallerde, reaktör soğutma süreçlerini negatif etkileyerek üretim kapasitelerinde %30’lara varan gerilemelere yol açıyor.

Böylece bu kısır döngü içinde fosil yakıt kaynaklı enerji tüketimi küresel ısınmayı besliyor, küresel ısınma da fosil yakıt enerji tüketimini…

Küresel enerji krizini karmaşıklaştıran bir etken daha var.

Ukrayna savaşından ilkin de pandeminin arzı daraltıcı tesirleri, tedarik zincirlerindeki aksamalar ve iklim krizi şokları, karbon ekonomisinden çıkış planlarının getirmiş olduğu belirsizlikler enerji piyasalarını fazlaca sıkıştırmış ve kırılganlaştırmıştı.

Pandemi geriler ve iktisat canlanırken hızla artan talep, bu sıkışıklıkları ve kırılganlığı sık sık enerji krizi bağlamında yorumlanacak halde artırdı.  

Aşırı sıcak dalgaları ve harp bu sıkışıklıkların, kırılganlıkların üstüne geldi.

Rusya’nın Ukrayna’yı işgal girişimi ile patlak veren savaşın içinde, NATO ülkelerinin Rusya’ya yönelik uygulamaya koydukları ekonomik-finansal yaptırımlara karşılık Rusya’nın Avrupa’ya verdiği gazı Şimal Akım hattında %75’e varacak düzeyde kısmaya başlaması gaz fiyatlarındaki yükselişi hızlandırarak krizi derinleştirdi; ülkelerin içinde ve internasyonal düzeyde siyasal çelişkileri derinleştirdi.

Böylece enerji tedariği hızla siyasallaştı. Savaşın kinetik etkilerinin, çıkan yangınların ve yıkılan altyapının hem enerji tüketimini hem karbondioksit hatta zehirli gaz emisyonunu hızlandırarak iklim krizini besleyeceğini de -henüz üstünde bir emek harcama yapılıyor olmasa da- göz önüne almak gerekiyor.

Pandemi, arkasından harp, internasyonal enerji tedariğini düzenleyen piyasa sistemine adeta kısa dönem yaptırdı, hatta iki açıdan işlevsizleştirdi.

Birincisi, küresel enerji tedarik süreci, ABD-NATO yaptırımlarının etkisiyle, ülkelerin bu yaptırımlara uyma ya da uymama eğilimleriyle internasyonal güvenlik mimarisini, neoliberal küresel sistemin ABD liderliğinde işleyişini, Batı’nın konumunu sorgular halde siyasallaştı.

İkincisi, yüksek enerji ve besin fiyatlarının toplumsal tesirleri ile ABD ile Avrupa merkez bankalarının faizleri yükselterek daraltıcı para politikalarına gitmesi, gelişmekte olan ülkelerde borçlanmayı ve finansmanı zorlaştırıcı tesirleri birleşti.

Böylece enerji krizinin toplumsal yükü daha da ağırlaştı.

Yüksek enerji, besin tutarları, yoksullaşma, Sri Lanka, Ekvador, Gana, Arjantin, Peru, Pakistan, Cenup Afrika şeklinde ülkelerde hükümetlere yönelik protesto gösterilerine, grevlere, sert toplumsal istikrarsızlıklara yol açmaya başladı.

Birçok gelişmekte olan ülkedeki yönetim Sri Lanka krizini “madendeki kanarya” olarak değerlendirirken, önümüzdeki kış büyük zorluklarla ve toplumsal hoşnutsuzluklarla karşılaşmaya hazırlanan AB ülkeleri de gelişmekte olan ülkelerde yaşananlardan dersler çıkartmaya çalışıyor.

Çin’in “temiz, yenilenebilir” enerji piyasalarındaki ağırlığı da Batı’da kaygı yaratıyor. Çin güneş enerjisi tedarik zincirinin %80’ini denetim ediyor, bu oranı 2024 yılına kadar %95’e yükseltmeyi planlıyor.

Çin lityum iyon pil piyasasına egemen, rüzgar tribünleri sektöründe fazlaca kuvvetli bir üretici ve temiz hidrojen enerjisinde hızla kapasite yaratmaya çalışıyor.

Bir podcaste konuşan enerji ekonomisti Tatiana Mitrova, “Avrupa vatandaşlarının, hükümetlerinin kabul etmek istemediği tatsız bir gerçek var; enerji ve besin piyasalarında adeta bir harp ortamı oluştu. Cenk ortamında devletler, enerji ve besin şeklinde stratejik malların tedariğini piyasaların eline bırakamazlar, kendileri üstüne almak zorunda bırakılırlar” diyor.

Hakkaten de krizle beraber süregelen gelişmeler bu yönde; AB yönetimi üye ülkelerden doğalgaz tüketimini %15 azaltmalarını istiyor.

Fransa, elektrik sistemi ENİ’yi kamulaştırmayı, nükleer enerji santralleri filosunu yenilemeyi planlıyor.

İngiltere’de enerji şirketlerinin hızla artan kârlarına ek ve büyük vergiler getirilmesi tartışılıyor.

İşçi Partisi fiyatların dondurulmasını talep ediyor ve Tutucu Parti üyelerinin yarısından fazlasının bu talebi pozitif yönde karşıladığı aktarılıyor.

Almanya ve Belçika da nükleer enerjiden vazgeçme planlarını rafa kaldırıyor.

Fransa, Hollanda ve Danimarka’da elektrik kısıntısına, ışık söndürmeye, duş alma süresini kısaltmaya yönelik kampanyalar ortaya çıkıyor.

Tamamı da 1980’lerden bu yana ekonomik yönetişim alanında egemenliğini sürdüren “toplumu en iyi piyasalar düzenler” genel ilkesinin artık sorgulanmaya başlandığını gösteriyor; boşuna mı “kriz değişimin ebesidir” demişler…